اوراق بدهی یکی از ابزارهای کلیدی در بازار سرمایه ایران و زیرمجموعه‌ای از بازار بدهی محسوب می‌شوند که در آن دولت‌ها و شرکت‌ها با انتشار اوراق قرضه، منابع مالی مورد نیاز خود را از مردم تأمین می‌کنند. این اوراق دارای سررسید مشخص و نرخ بهره معین هستند و نقش مهمی در تأمین مالی طرح‌های اقتصادی و کنترل نقدینگی ایفا می‌کنند.
در این مقاله، به بررسی مفهوم اوراق بدهی و انواع آن در بازار ایران را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
اوراق بدهی چیست؟
پیش از تعریف اوراق بدهی، بهتر است ابتدا با مفهوم «بازار بدهی» آشنا شویم. بازار بدهی بخشی از بازارهای مالی است که در آن ابزارهایی مانند اوراق قرضه، اوراق مشارکت و صکوک اسلامی معامله می‌شوند. این بازار یکی از ارکان اصلی تامین مالی در اقتصاد به شمار می‌رود و به دولت‌ها، شرکت‌ها و نهادها کمک می‌کند تا بدون واگذاری مالکیت، منابع مالی مورد نیاز خود را جذب کنند. در این بازار، اوراق بدهی به‌عنوان ابزاری برای قرض گرفتن سرمایه از سرمایه‌گذاران به کار می‌روند. در واقع، صادرکننده اوراق بدهی متعهد می‌شود در ازای دریافت سرمایه، در بازه‌های زمانی مشخص سودی به سرمایه‌گذار پرداخت کرده و در تاریخ سررسید نیز اصل مبلغ را بازپرداخت کند. سرمایه‌گذاران نیز با خرید این اوراق، بدون مشارکت در مدیریت یا ریسک عملیاتی صادرکننده، از سود مشخص و نسبتا کم‌ریسکی بهره‌مند می‌شوند. همین ویژگی باعث شده تا اوراق بدهی گزینه‌ای مناسب برای افراد با رویکرد سرمایه‌گذاری محافظه‌کارانه تلقی شود.
انواع اوراق بدهی در بازار سرمایه ایران
در بازار سرمایه ایران، اوراق بدهی در قالب سه دسته اصلی با کارکردها و ویژگی‌های متفاوت طبقه‌بندی می‌شوند.
1. اوراق خزانه اسلامی (اخزا)
این اوراق توسط دولت جمهوری اسلامی ایران برای تلمین مالی و جبران کسری بودجه منتشر می‌شوند. ویژگی بارز این اوراق، نداشتن کوپن سود است؛ به این معنا که سودی در دوره‌های زمانی معین پرداخت نمی‌شود و تنها در تاریخ سررسید، مبلغ اسمی اوراق به دارنده پرداخت می‌گردد. ضامن این اوراق، خزانه‌داری کل کشور است که آن‌ها را به یکی از کم‌ریسک‌ترین ابزارهای مالی تبدیل می‌کند.
2. اوراق مشارکت
اوراق مشارکت برای تامین مالی پروژه‌های اقتصادی سودآور توسط شرکت‌ها یا دولت منتشر می‌شوند. دارندگان این اوراق در سود حاصل از پروژه‌ها شریک هستند و معمولا سودی بالاتر از نرخ سود سپرده‌های بانکی دریافت می‌کنند. این اوراق دارای کوپن‌های سود دوره‌ای هستند که در فواصل زمانی معین به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌شود.
3. صکوک (اوراق قرضه اسلامی)
صکوک، اوراق بدهی سازگار با شریعت اسلامی هستند که به جای بهره، بر مبنای قراردادهای اسلامی مانند اجاره، مرابحه، استصناع و غیره طراحی شده‌اند. این اوراق برای تامین مالی پروژه‌ها و فعالیت‌های اقتصادی مختلف توسط شرکت‌ها و نهادهای دولتی منتشر می‌شوند.
مزایای سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی
سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی به‌دلیل ریسک پایین، سود ثابت و نقدشوندگی مناسب، یکی از گزینه‌های جذاب برای سرمایه‌گذاران محافظه‌کار محسوب می‌شود که در ادامه به‌تفصیل بررسی خواهیم کرد:
1. درآمد ثابت و قابل پیش‌بینی:
اوراق بدهی معمولاً دارای نرخ بهره مشخصی هستند که در دوره‌های زمانی معین به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌شود. این ویژگی به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند تا در شرایط نوسان بازار، درآمدی پایدار و بدون ریسک شدید داشته باشند.
2. ریسک پایین‌تر نسبت به سایر ابزارهای مالی:
اوراق بدهی، به‌ویژه اوراق دولتی، نسبت به سهام دارای ریسک کمتری هستند و برای سرمایه‌گذاران محافظه‌کار مناسب‌اند. به همین دلیل، این اوراق برای کسانی که به‌دنبال حفظ سرمایه و جلوگیری از نوسانات شدید هستند، انتخابی مطمئن محسوب می‌شوند.
3. نقدشوندگی بالا:
بسیاری از اوراق بدهی در بازارهای ثانویه قابل معامله هستند، که این امکان را به سرمایه‌گذاران می‌دهد تا در صورت نیاز، اوراق خود را به‌راحتی به فروش برسانند. همین قابلیت فروش سریع، آن‌ها را به ابزاری مناسب برای مدیریت منابع مالی در کوتاه‌مدت تبدیل کرده است.
4. تنوع‌بخشی به سبد سرمایه‌گذاری:
افزودن اوراق بدهی به سبد سرمایه‌گذاری می‌تواند به کاهش نوسانات و افزایش پایداری بازدهی کمک کند. این تنوع باعث می‌شود در شرایط بحرانی بازار سهام، بخش درآمد ثابت همچنان سودده باقی بماند و تعادل حفظ شود.
معایب سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی
سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی با وجود مزایای متعدد، خالی از ریسک و محدودیت نیست و در ادامه به مهم‌ترین معایب آن به‌طور دقیق‌تری خواهیم پرداخت:
1. بازدهی کمتر نسبت به سهام
اگرچه اوراق بدهی دارای ریسک کمتری هستند، اما معمولاً بازدهی کمتری نسبت به سرمایه‌گذاری در سهام دارند. این موضوع باعث می‌شود برای افرادی که به‌دنبال رشد سرمایه در بلندمدت هستند، اوراق بدهی گزینه جذابی نباشد.
2. ریسک نکول
در صورت ناتوانی صادرکننده در پرداخت سود یا اصل مبلغ در سررسید، سرمایه‌گذار ممکن است با زیان مواجه شود. این ریسک به‌ویژه در مورد اوراق منتشرشده توسط شرکت‌های ضعیف‌تر یا در شرایط اقتصادی نامناسب بیشتر احساس می‌شود.
3. ریسک نقدشوندگی
برخی اوراق بدهی ممکن است در بازار ثانویه به‌راحتی قابل فروش نباشند، که می‌تواند نقدشوندگی سرمایه‌گذار را تحت تأثیر قرار دهد. در نتیجه، سرمایه‌گذار ممکن است در مواقع نیاز فوری به پول نقد، نتواند دارایی خود را سریعاً به پول تبدیل کند یا مجبور شود با قیمت پایین‌تری بفروشد.
نحوه خرید و فروش اوراق بدهی در ایران
برای خرید و فروش اوراق بدهی در بازار سرمایه ایران، سرمایه‌گذاران می‌توانند از طریق کارگزاری‌های معتبر اقدام کنند. این اوراق در بازارهای بورس و فرابورس معامله می‌شوند و اطلاعات مربوط به آن‌ها در سامانه‌های معاملاتی و سایت‌های رسمی بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران قابل دسترسی است. برای مشاهده لیست اوراق بدهی منتشر شده، می‌توانید به وب‌سایت‌های رسمی بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران مراجعه کنید.
نتیجه‌گیری
اوراق بدهی ابزارهای مالی موثری برای تامین مالی دولت‌ها و شرکت‌ها هستند و به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهند تا با ریسک کمتر و درآمد ثابت، در بازار سرمایه فعالیت کنند. با درک صحیح از انواع اوراق بدهی، مزایا و معایب آن‌ها، و نحوه معامله، سرمایه‌گذاران می‌توانند تصمیمات بهتری در مدیریت سبد سرمایه‌گذاری خود اتخاذ کنند.
